تعریف

گیاهان دارویی گیاهانی هستند که یک یا برخی از اندام‌های آن‌ها حاوی ماده مؤثر دارویی است. این ماده که کمتر از ۱٪ وزن خشک گیاه را تشکیل می‌دهد، دارای خواص دارویی مؤثر بر موجودات زنده است.

تاریخچه

در پزشکی کهن، داروها از گیاهان بدست می آمدند. در کنار طب سوزنی که در چین اختراع شده، مهم‌ترین قسمت طب سنتی چین علم داروهای گیاهی بوده‌ است. یک رساله داروسازی به نام پن تسائو کانگ مو (Pen Ts’ao Kang Mu) در سال ۱۵۹۷ تکمیل و منتشر شد. این رساله ۸۱۶۰ نسخه دارد که بر ۱۸۷۱ ماده که عموماً ریشه گیاهی دارند متکی است.

گیاه‌شناسی در ایران نیز سابقه طولانی داشت. در اوستا بارها از «اورورو بیشه زو» (گیاه درمانی) نام برده شده است. پزشکان ایرانی از سالیان دور صدها گیاه دارویی درمان‌بخش را می شناختند.

در طب یونانی نیز دمنوش کاربرد داشته‌است. بقراط ارتباط میان شکل گیاهان و بیماری‌های قابل درمان توسط آن‌ها، به نام تئوری امضاها را مطرح کرد. بر اساس این نظریه می‌گوید این خود طبیعت است که به ما قدرت درمانی گیاهان را نشان می‌دهد. به همین علت بود که ساقه زرد رنگ ریوند علیه بیماری زردی و میوه و گل قرمز انار علیه خونریزی بکار می‌رفت. جالینوس پزشک یونانی تجربیات خود را در یازده جلد کتاب ثبت کرد. او داروهای گیاهی را به چند گروه تقسیم کرد و بنیانگذار شاخه خاصی از طب به نام «جالینوسی» (علم مواد دارویی و تهیه آن‌ها) بود .

آغاز کاربرد وسیع گیاهان دارویی و رونق و گسترش آن در کشورهای شرقی به خصوص به زمانی که شرق به کارها، نوشته‌ها و ترجمه‌های آثار بقراط، جالینوس و کتاب‌های دیوسکوریدوس و پلینیوس و دیگران دسترسی یافت، مربوط می‌شود. در واقعه زمینه علم گیاه‌شناسی را گسترش داد.

روش‌های مصرف گیاهان دارویی

گیاهان دارویی و معطر عمدتاً به فرمهای زیر مصرف می‌شوند:

گیاه تازه، گیاه خشک شده یا کنسرو شده، به صورت فرآوری شده توسط حرارت، استحصال مواد موثر در صنعت

تفاوت بین گیاهان دارویی و داروی گیاهی

گیاهان دارویی شامل بخش‌هایی از گیاه است که پس از خشکاندن، بدون ایجاد هرگونه تغییری در مغازه‌ها و عطاری‌ها به فروش می‌رسد. گیاهان دارویی مثل زیره، رازیانه، هل یا دارچین گیاهانی هستند که برخی خواص درمانی آن‌ها که عمدتاً بی ضرر یا کم ضرر هستند، به اثبات رسیده ‌است اما داروهای گیاهی حاصل تبدیل برخی گیاهان به دارو در کارخانه‌های داروسازی و طی فرایندی خاص و استریل هستند. با این توضیحات و ذکر تفاوت گیاهان دارویی و داروهای گیاهی باید گفت که عطاری‌ها تنها حق فروش گیاهان دارویی را دارند، گیاهانی که تعداد شان مشخص است و طی سالیان دراز فواید و بی عارضه یا کم عارضه بودن شان به اثبات رسیده‌است. مسلم است که مصرف بی‌رویه و بیش از حد نیاز هر نوع خوراکی اعم از گیاهی یا شیمیایی می‌تواند برای بدن ضرر داشته باشد.

گیاهان داروئی در ایران

در ایران حدود ۸۰۰۰ گونه گیاهی موجود است که از این تعداد ۲۳۰۰ گونه جزء گیاهان معطر و دارویی هستند و از این تعداد ۴۵۰ گونه در عطاری‌های ایران به فروش می‌رسد.

بر اساس تحقیقی که از طرف دانشگاه علوم پزشکی تهران در مورد شایعترین گیاهان دارویی خریداری شده از عطاری‌ها در شهر تهران در سال ۱۳۸۷ انجام شده‌است، شایعترین گیاهان خریداری شده از عطاران:

در فصل بهار به ترتیب، گل گاو زبان ایرانی، سنبل الطیب، خاکشیر، بنفشه

در فصل تابستان به ترتیب، خاکشیر، کاسنی، شاه تره، تخم شربتی

در فصل پاییز، به ترتیب، آویشن، پنیرک، گل ختمی، بنفشه

در فصل زمستان به ترتیب، دارچین، زنجبیل، چهارگل (ترکیبی از نیلوفر، پونه، گل ختمی، سپستان، پرسیاوشان، عناب و گل بنفشه) و آویشن بوده ‌است.

تولید و فروش گیاهان دارویی

نزدیک به ۲۳۰۰ گونه از گونه‌های گیاهی ایران در ردیف گیاهان دارویی و معطر قرار دارند. از این تعداد گونه گیاهی، ۴۵۰ گونه، جزو گیاهان دارویی به‌شمار می‌آیند و تعدادی از آن‌ها در عطاری‌ها به فروش می‌رسند اما در اثر دگرگونی‌های زیست‌محیطی بتدریج از تعداد این‌گونه‌های با ارزش دارویی کم می‌شود. در گذشته گیاهان دارویی از دامنه طبیعت چیده می‌شد و اغلب خودرو بودند اما امروزه با فرایند صنعتی شدن، امکان تکیه به فلور طبیعی از بین رفته و شرایط رشد و کشت این گیاهان به شکل صنعتی فراهم شده‌است. در سال‌های اخیر تعداد زیادی از گیاهان مورد استفاده در ایران کشت داده می‌شوند و برخی اقلام وارداتی هستند.

در ایران صنف عطار ، زیرمجموعه وزارت صنعت، معدن و تجارت ایران به‌شمار می‌رود. طی چند سال اخیر به دلیل اقبال مردم به استفاده از ظرفیت‌های طب سنتی، عطاری در کشور رشد بسیاری کرده‌است. به‌گفته معاون طب سنتی وزیر بهداشت بخش عمده‌ای از این عطاری‌ها مجوز فعالیت ندارند. رئیس اداره داروهای طبیعی و مکمل وزارت بهداشت، نبود آیین‌نامه و ضوابط در مورد کار عطاری‌ها را مشکل اصلی این صنف اعلام کرده‌است. اغلب گیاهان دارویی موجود در عطاری‌ها به صورت خشک شده می‌باشد که تا رسیدن به دست مصرف‌کننده زمان زیادی از جمع‌آوری آن‌ها گذشته‌است؛ به همین دلیل خواص درمانی این گیاهان به شدت کاهش یافته یا در اکثر موارد به کلی از بین رفته‌است.

بعضی از کشورها مانند چین و ویتنام درمان‌های سنتی را در نظام بهداشت و درمان عمومی خود ادغام کرده‌اند بر اساس مقرارت جدیدی که از سال ۲۰۱۱ در اتحادیه اروپا وضع شده‌است، تولیدکنندگان «داروهای گیاهی» در آینده باید ثابت کنند که محصولاتشان تحت استانداردهای بالا تهیه می‌شود، و در عین حال میزان مصرف دارو هم باید به شکل واضح و مشخص روی بسته دارو نوشته شده باشد. مقررات جدید شامل محصولاتی مانند سنبل الطیب و گیاهان سنتی چینی و هندی می‌شود که مصرف گسترده‌ای دارند.

خطر انقراض

بنابر گزارش گروه بین‌المللی حفاظت باغ‌های گیاه‌شناسی، بسیاری از گیاهان دارویی به دلیل برداشت بی‌رویه و نابودی جنگل‌ها در معرض خطر انقراض هستند.