مقدمه

کتان گیاهی است علفی، بی کرک، یکساله و با ارتفاع ۳۰ تا ۷۰ سانتیمتر که به منظور استفاده های صنعتی و داروئی، پیوسته مورد کشت قرار می گیرد. دانه کتان که تنها قسمت مورد استفاده گیاه در داروسازی است، رنگ قهوه ای روشن دارد و فاقد بو، شفاف، لغزنده، بطول ۴ تا ۵ میلیمتر و ضخامت ۱٫۵ میلیمتر می باشد.

کشت کتان به قرون ما قبل تاریخ برمیگردد و قدیمی ترین گیاهی که در تمام دنیا کشت شده است.  قرن ۶ قبل از میلاد پرورش کتان در مصر و بین النهرین متداول بوده است. قرن ۵ قبل از میلاد رواج استفاده از ساقه کتان برای ساخت کاغذ در چین معمول بوده است. بقراط فرآورده های تهیه شده از دانه کتان را برای درمان التهابات غشا مخاطی تجویز می نمود. عصر حاضر استفاده دارویی و صنعتی از گیاه کتان در اکثر کشورهای جهان انجام می شود.

سطح پراکندگی این گیاه

در بسیاری از نقاط جهان کاشته می شود و گاهی بصورت نیمه خودرو در برخی نقاط یافت می شود. در ایران نیز شهر های آذربایجان-لرستان-کرمان-اصفهان-هرمزگان بصورت کاشته شده یا خودرو وجود دارد.

شرایط روغن کشی برای استفاده دارویی

دانه کتان برای روغن کشی و تهیه فرآورده های غذائی و داروئی مورد استفاده قرار می گیرد.این دانه در دستگاه بوجاری از هر  ناخالصی پاک می شود.پس از این کار، دانه ها نباید بیش از ۱۲ درصد رطوبت داشته باشند. از مقدار ۱٫۲ تن دانه کتان حدود ۵۰۰ لیتر روغن به روش پرس سرد بدست می آید .

مصارف گیاه کتان

کاربرد های صنعتی این گیاه در صنعت ریسندگی و بافندگی، ساخت کاغذ اسکناس و سیگار، ورقه های عایق و کاربرد در ساختمان سازی، ساخت کفپوش های مقاوم، تهیه طنابهای مقاوم و ضخیم و ……. می باشد.

از روغن دانه کتان در جلا و صیقل دادن اجسام، روغن خشک شونده، صابون سازی، چرم سازی، ساخت رنگ استفاده می شود.

از کنجاله دانه کتان (Linseed meal)، در تغذیه دام و طیور استفاده می شود.

کاربرد تخم کتان در داروسازی جهت برطرف نمودن التهاب، برای از بین بردن اختلالات پوستی اگزما (درماتیت) و پسوریازیس، اثرات درمانی در سیستم خود ایمنی آرتریت روماتوئید و کولیت اولسروز، اثرات در کاهش فشار خون بالا می باشد..

در پیشگیری و کاهش بیماری های قلب و عروق، اثرات درمانی جهت دیابت، اثرات درمانی در التهاب کلیه و لگنچه، لوپوس اریتماتوزسیستمیک(SLE)، اثرات در پیشگیری و کنترل سرطان کولون، دانه کتان بسیار موثر است.

مواد تشکیل دهنده دانه گیاه کتان و خواص آنها

تناسب بسیار خوبی بین سلامتی انسان و مصرف به موقع و مرتب از غذاهای حاوی اسیدهای چرب غیر اشباع و ضروری و همچنین استفاده از پروتئین ها و مواد دیگر وجود دارد، در گیاه کتان این تناسب بین اسیدهای چرب،پروتئین ها و سایر مواد مورد نیاز بدن در حد کمال وجود دارد .

دانه کتان، بسیار غنی از نظر اسید های چرب ضروری-اسید چرب ω-۳(۲۴%)، چربی های نیمه اشباع(۸%)،چربی های اشباع شده (۴%)، همچنین مناسب از نظر پروتئین ها (لوسین،والین،تریپتوفان،فنیل آلانین)، دارای مواد فیبری قابل استفاده (۲۸%)با بهترین کیفیت ، دارای کربوهیدرات(۶%)، دارای ویتامین A,B,D,E همچنین فولیک اسید و شامل املاح نظیر کلسیم(۰٫۱۷%)منیزیم(۰٫۳۷%)و آهن (۰٫۲۷%) می باشد.

دانه کتان همچنین شامل گلوکوزیدهای سیانوژنیک که لینامارینLinamarine ، لیگنانها  Lignans;soluble می باشند که لینامارین گلوکوزیدی است که در پوست دانه و جنین دانه کتان وجود دارد. دارای اثرات ضد قارچ،فیتوآلاکسین ،اثرات تسکینی در سیستم مجاری تنفسی و آنتی باکتریال می باشد. زمانی که این ماده وارد بدن و داخل سرم خون شده باکتری ها را از بین می برد. لیگنانها ترکیباتی همراه با سلولز و همی سلولز است که قسمت عمده دیواره سلولی گیاهان را تشکیل می دهند.در دانه کتان لیگنانهای متفاوتی وجود دارند و بهترین منبع آنها همین گیاه است و اگر دانه کتان در شرایط مخصوصی روغن کشی شود ،لیگنانها در روغن آن نیز حفظ می شوند.

یکی از مهمترین لیگنانهای کتانSDG   (The lignan Secoisolariciresinol Diglucoside) می باشد که ۷۵ تا ۸۰ برابر بیشتر از سایر منابع گیاهی است. این ترکیبات دارای اثرات ضد سرطان  هستند در درمان لوپوس اریتروماتوز مفیدند و اثرات استروژنیک و آنتی استروژنیک دارند و فیتو استروژنها(استروژنهای گیاهی) موجود در دانه کتان ناراحتی های یائسگی را در بانوان کاهش می دهند.

مقایسه خاصیت آنتی اکسیدانی لیگنانهای دانه کتان با سبزیجات

روغن دانه کتان

دانه کتان معمولی، ۳۰ تا ۴۵ درصد روغن دارد که دارای آلفا لینولنیک اسید %۴۰ تا ۷۰%  (ALA)ω-۳، لینولئیک اسید ۱۰% تا ۲۵%  ω-۶، اولئیک اسید  ۱۳% تا ۳۰%  می باشد.

تنها روغنی که بیش از %۵۰ لینولنیک اسید دارد روغن دانه کتان است.

چربی ها برای فرآیند رشد و نوسازی سلول ها و فعالیت مغز و اعصاب، اعضای حرکتی، اعضای حسی و حرکتی و همچنین برای تعدیل گرما و سرما در بدن لازم و حیاتی هستند. اسید های چرب غیر اشباع پروتئین ها و اکسیژن را جذب کرده وارد جریان خون می نمایند. بنیان اصلی انرژی بدن بر سوخت و ساز چربی ها استوار است. سلول ها برای داشتن فعالیت طبیعی احتیاج به اسید های چرب غیر اشباع دارند که در روغن کتان به مقدار فراوان وجود دارد.

موارد مصرف و اثرات داروئی روغن دانه کتان

اثرات ضد التهابی روغن دانه کتان که در صورت مصرف روغن کتان موجب پیشگیری می شود التهاب مفاصل (Arthritis)، التهاب مزمن مجاری تنفس آسم (Asthma)، التهاب پرده مخاطی بینی (Allergic Rhinitis)، اختلالات پوستی می باشد.

بیماری ایدز (HIV:Human Immunodeficiency Virus)

عامل بیماری ویروسی است که به سیستم ایمنی بدن حمله کرده ،موجب اختلال در فعالیت آن می شود. بیشترین سلولهای درگیر لنفوسیتها هستند

اسیدهای چرب۳ ω -،گلبول های سفید راحفاظت و باعث افزایش ایمنی بدن می گردد که در روغن دانه کتان فراوان است.

اثرات روغن دانه کتان در درمان دیابت  (Diabetes Mellitus)

اسید های چرب غیر اشباع بویژه لینولنیک اسید موجود در دانه کتان به عملکرد بهتر انسولین کمک کرده، به علاوه می تواند از بیماری های قلبی-عروقی و مشکلات عصبی افراد دیابتی پیشگیری نماید. روغن کتان داروی مطمئن تری نسبت به روغن ماهی در مکمل های غذایی و تنظیم میزان متابولیسم چربی ها جهت مبتلایان دیابت است چرا که مصرف زیاد روغن ماهی باعث افزایش چربی ها و بدتر شدن یا نامنظم شدن میزان قند خون در بعضی از مبتلایان می شود.

ورم پروستات  (Protatitis)

معمولا در اثر التهاب یا عفونت غده پروستات ایجاد می شود مشکلی است که جریان ادرار را متوقف می سازد و باعث جمع شدن ادرار در مثانه می گردد.

روغن دانه کتان با اثر ضد میکروبی و کاهش دهندگی فشار و چربی خون، موجب کاهش آسیب فیلتراسیون لوله های کلیه می گردد. همچنین اثرات مطلوب و مناسبی در پروستاگلاندین های سیستم مجاری ادراری دارد.

اثرات روغن دانه کتان در کنترل سرطان کولون

آلفا لینولنیک اسید موجود در دانه کتان معمولی برای جلوگیری از رشد سلولهای سرطانی استفاده می شود. اسیدهای ω-۳ توسعه سلول های سرطان کولون را مهار می نمایند به علاوه اینکه اسید های چرب غیر اشباع ω-۳ یک عامل بسیار قوی بر ضد سرطان تومورهای سینه، پانکراس و پروستات می باشد.

مصرف دانه کتان جهت درمان یبوست

۲۰-۱۰ گرم از دانه ها همراه با یک تا دو لیوان آب بصورت خوراکی مصرف می شود. توجه شود دانه ها را بدون جویدن همراه آب می بلعند. روش دیگر لعاب دانه ها را استخراج، در آب حل و مصرف می نماییم. دانه ها در معده و روده به حجم زیادی می رسند و اثر مسهل دارند.

استفاده از دانه کتان جهت درمان ناراحتی های گوارشی

۳۰ گرم در ۵۰۰ سانتیمتر مکعب آب جوش در زمان ۲۰ دقیقه دم می شود آنها را صاف کرده در ظرف شیشه ای ریخته با عسل مخلوط کرده و روزی ۳بار هر دفعه یک فنجان چای خوری مصرف می نماییم.

کاربرد دانه کتان جهت تهیه ضماد (Poultice)

۱۰۰ گرم دانه کتان خیس شده در آب جوش به مدت ۱۵-۱۰ دقیقه مانده، سپس صاف شده آن جهت گذاردن روی زخم همراه با لایه نازکی از پارچه کتانی استفاده می شود .